Posted 10:00 AM by Mehran Baharlı

تركهاي گرمسار- استان سمنان

مئهران باهارلي

http://mazandaran-turk.blogspot.com/

نوشته زير بازنويسي مطلبي است (همراه با اضافاتي چند) به همين نام در سؤزوموز.



سؤزوموز

استان سمنان شامل ٤ شهرستان سمنان، شاهرود، دامغان و گرمسار ميباشد. هرچند كه در هر چهار شهرستان اين استان گروههاي تاريخي از خلق ترك به طور پراكنده ساكن ميباشند، امروزه عمده تركهاي استان سمنان در شهرستان گرمسار متمركز شده اند. منطقه گرمسار كه تا اوايل قرن حاضر به “خوار ري“ شهرت داشته است در يكصد كيلومتري جنوب شرقي پايتخت تهران و بر سر راه اصلي تهران مشهد قرار دارد (در گذشته خوار شامل چهار بلوك [١] بود: بلوك قشلاق، بلوك ريكان، بلوك ياتري [٢]، بلوك آرادان). شهر گرمسار تا چندي پيش قشلاق [٣] ناميده مي شد و هنوز هم افراد مسن و پيران آنرا قشلاق تلفظ مي كنند.

اين دشت حاصلخيز از ديرباز مامن گروههاي مختلف كشور بوده است كه به علل مختلف به اين منطقه كوچانده شده و يا اينكه اختياري جهت کار و فعاليت های کشاورزی به منطقه وارد شده اند. همچنين گرمسار تا مدتي بعلت بدي آب و هوا بصورت تبعيدگاه درآمده و گروهي از ساكنين نقاط مختلف ايران و ايلاتي كه دست به چپاول و غارت زده و به مردم ظلم و تعدي مي نمودند و ياغياني كه از اوامر دولت وقت سرپيچي مي كردند (مانند عده ای عمدتا" کرد و لر در زمان قاجار و اوايل سلطنت پهلوی) به اين ناحيه تبعيد شده اند. بعدها اين طوايف به زراعت و دامداري پرداخته و ساكن اين منطقه شده اند.

امروزه تنوع ملي در اين منطقه از فارسستان به قدري است كه لقب جزيره اقوام به آن نهاده شده است [٤]. برنارد هوركاد عضو انجمن ايران شناسي فرانسه در تهران در اين باره مينويسد: "در دامنه هاي جنوبي البرز در شرق تهران بيست گروه عشايري از همه استانهاي ايران گرد آمده اند و از اين لحاظ در كنار دروازه پايتخت چكيده مردم شناسي تمامي كشور وجود دارد".

در حال حاضر ٧٠ درصد جمعيت گرمسار را دو مليت تبري، بيش از ٤٠٪ جمعيت (منسوب به ايل اليكايي يا علي كايي، عليکايي) [٥]و ترک، بيش از ٣٠٪ جمعيت (گروههاي ايلي اصانلو، پازوكي، نفر، باصري، قشقايي،...) تشکيل می دهند و حدود ٢٥ درصد ديگر جمعيت گرمسار از ايلات و طوايف منسوب به مليتهاي مختلفی است که جهت کار به اين منطقه سرازير شده اند. مهمترين اين گروهها عبارتند از فارس (مهاجرين استان مركزي، كاشاني ها، اهالي اردستان و نطنز، ...) ، عرب (عرب عامري، عرب معصومي، عرب سرهنگي، عرب درازي، كتي، سيدهاي طباطبايي، عراقی ، ميش مست، ...)، لر (هداوند، بختياري، زندي)، كرد (شادلو و قراچورلو)، گيلك، سمنانی، سرخه ای، ..... . ٥ درصد بقيه را کارمندان، سربازان و ماموران و حقوق بگيران دولتی تشکيل می دهند که البته به اين منطقه تبعيد شدند. جمعيت روستايي منطقه در سال ١٣٨٠ حدود ٥/٦٣ درصد بود، در حاليکه جمعيت روستايي کل استان سمنان ٣٠ درصد بوده است و اين نشان می دهد که بيش از دو برابر متوسط جمعيت روستايي استان در شهر گرمسار قرار دارد. در واقع، جمعيت روستايي همان اقوام عليکايي و ترک زبان و معدودی از طوايف مهاجر هستند.

ساختار ايلاتی جمعيت ساکن در گرمسار (آمار برگرفته شده از: سايت گرمسار نيوز ميباشد):

١- عليكايي: ٤٠٪
١- ترك: ٣٠٪
٣-متفرقه:
-سمناني، سرخه اي، بيابانكي: ٧٪
-مازندراني و كوهپايه اي: ٦٪
-اصفهاني، يزدي، كاشي، شيرازي:٦٪
-كرد، لر، عرب: ٣٪
-مشهدي، سبزواري، قوچاني: ١٪
-مناطق ديگر: ٢٪
٤- كارمندان:٥٪

تركهاي شهرستان گرمسار:

در اين منطقه مانند تمام نواحي ايران به توپونيم هاي تركي بسيار ميتوان برخورد كه يادگار اسكان تركهاي باستان (چمن كنگرخاني، كوه هاي جابان، رود گلزگن)، تركهاي ميانه (محال قزانچاي) و تركهاي متاخر (رود دليچاي به تركي به معني رود ديوانه، كوههاي قاري داغ يا قارلي داغ به تركي يعني كوه برفي، قرا هرانده) در اين منطقه است. سردره خوار و دشت خوار گرمسار فعلي طي چند قرن اخير همواره مورد توجه حكام و سلاطين ترك ايران بوده و به منظور ايجاد حفاظي براي شرق و نواحي جنوب تهران پايتخت بعدي دولت تركي قاجار (نواحي غرب و بخشي از جنوب استان تهران اساسا ترك نشين و جز آزربايجان جنوبي است) از تجاوزات مكرر سواران تركمن، گروههايي از ايلات مختلف از جمله تركها به اين ناحيه كوچ داده شده اند. ازجمله شاه اسماعيل صفوی بنيانگذار امپراتوري تركي-آزربايجاني صفوي هنگامي كه برای سرکوبی عليکا ضمن اشغال قلعه استوناوند، وارد منطقه خوار گرديد تعداد زيادی از سربازان و سرکردگان خود را همراه با ايلاتشان دراين منطقه گماشت. اغلب سربازان و سرکردگان مذكور از اقوام ترک قزلباش (اصلا از آناتولي-تركيه امروزي) بودند.

ريشه اغلب ترکهاي مقيم در گرمسار که اكنون حدود ٣٠ درصد ساختار جمعيتی اين منطقه را تشکيل می دهند همان اقوام و ايلات، سربازان و سرکردگان ارتش قزلباش شاه اسماعيل هستند که با رضايت خاطر در اينجا ماندگار شدند ( بر خلاف كردها و لرها كه تبعيد شده اند). اين گروهها با مرور زمان در زمينهاي حاصلخيز رودخانه حبله رود، تنها رودخانه منطقه به کار کشت و زرع پرداخته و در اين منطقه ماندگار شده اند. در گذشته شمار تركهاي ساكن در شهرستان گرمسار بسيار بيشتر از تعداد امروزي آنها بوده است. هم اکنون بازماندگان اين طوايف همراه با گروههاي تركي ديگري مانند پازوكي، نفر، قشقايي و باصري و در کنار هم توده ترك در گرمسار را تشكيل ميدهند.

در اين نوشته به كوتاهي به چند گروه ايلي ترك متاخر ساكن استان سمنان فارسستان اشاره ميشود:

١- اصانلو، اوصانلو، آصانلو، آسانلو، اوسانلو، اسانلو ها، اوسالو، اوصالو، اوصاللو، اوساللو، عيسالو (Usalu Usalı Osanlou Osanlu Asanlu)

از جمله مهمترين ايلات ترك سردره خوار و دشت خوار (گرمسار فعلي) ايل اصانلو است. بسياري از محققين اوصانلوهاي امروزي را با تيره اوسالوي ايل افشار (بعضا به خطا عيسالو گفته ميشود) مرتبط دانسته و كلمه اوصانلو را واريانت اوسالو شمرده اند. دائره المعارف اسلام نيز اوسانلو-اوصانلوهاي پراكنده در نواحي جنوب درياي خزر را با اوسالوها=اوساللوها كه تيره اي از طائفه افشار ميباشند يكي دانسته است. ايل اوصانلوي كنوني از ايلات خمسه آزربايجان (استانهاي زنجان و قزوين كنوني) است كه در مركز شهرستان زنجان به دامپروري و كشاورزي روزگار مي گذرانيده است (امروزه در اين ناحيه در محل التصاق رود بزينه كه از كوههاي غربي خرقان سرچشمه ميگيرد و رود قزل اؤزه‌ن، قريه اي بنام اوصانلو وجود دارد). اين ايل به نواحي مذكور احتمالاً از جنوب مراغه مهاجرت نموده بود.

آغا محمدخان قاجار شاه ترك ايران پس از تاسيس دولت تركي آزربايجاني قاجاريه و انتخاب تهران به پايتختی خود، در سال ١٢١٠ ه.ق. برای حراست از تهران از حملات تركمنها بخشي (١٢٠٠ خانوار) از ايل ترك اصانلوي مذكور را از خمسه آزربايجان به استان تهران و سمنان خوار كوچانيده است. آسانلو ها در گذشته همواره نقش تعيين كننده اي در اوضاع سياسي منطقه داشته اند. عده اي از افراد ايل اوصانلو كه در خدمت ارتش دولت تركي آزربايجاني قاجار بودند به همراه سران اين ايل در جنگهاي عديده اي شركت كرده اند. از سران و روساي ايل اصانلو در دوره سلطنت رضاخان نيز ميتوان از رشيد سلطان، سيف اله خان، آقارضاخان و جليل خان نام برد.

آسانلوها پس از آنكه در گرمسار ساكن شده اند، دامداري و گله داري شغل عمده ايشان گشته است. در آن ايام تعداد آنها بيش از هزار و دويست خانوار ميبود. مهمترين طوايف اين ايل عبارتند از قباخلو (Qobakhlou, Qobaqlı)، قزلو (Qozlou, Qozlu)، جورابلو (Corablı, Jorablou) ، ترامشلو (Töremişli, Torameshlou) ، چوزوكلو (Chozouklou Çözüklü)، ميرآخورلو (Miraxırlı, Mir Akhorlou) ، چاپشلو (Chapeshlou, Çepişli) ، يوردخانلو (يوردخانی) (Yurdxanlı, Yourdkhanlou) ، رشمه لو (Rashmehlou, Reşmeli)، خالقلو (خالقی) (Khalqolou, Xalqlı)، ايمان خانلو(İmanxanlı, Iman Khanlou) و كنشلو (Köneşli, Koneshlou). در سالهاي اخير آسانلوها در روستاهاي ده سلطان، دولت آباد، سعدآباد، سوداوغلان، مگس تپه، فند، شاه سفيد، ياتري سفلي، رشمه، محمود آباد، موقوفه، محمودآباد نايب ابراهيمي و غيره ساكن بوده اند.

ريشه نام اصانلو:

"ساكاها" (Sacae) در قرون ٢ و ٣ پيش از ميلاد تحت حاكميت اتحاد طوائفي بنام "اوسون" بوده اند كه زبانشان تركي ولي تبارشان مغولي بوده است. اوسونها بعدها به دو گروه "كانگلي" و "آلاني" تقسيم شده اند كه اين گروه دوم به نواحي مجاور درياي خزر مهاجرت نموده است. اوسونها در اثر حملات متوالي تركهاي آلتايي در قرون ٥ و ٦ ميلادي بافت و انسجام طائفه اي خويش را از دست داده اند. "اوسون" ويا "ياسون" به مغولي-تركي به معني خانوار و تيره ميباشد. همچنين "اوس"، "اوص" در زبانهاي مجاري (os, osh) توركي چواشي (ios)، تركي (yas ،yaş) و ديگر زبانهاي اورال آلتايي (eĉie, aĉ'ĉe, as'i, ässe, es, aš, jase, azä, âĉĉê, ića, iz'a, oće, isä, ese, as, ôs, ais) به معاني نيا، باستاني، پدربزرگ، مسن، برادر و يا دايي بزرگتر ميباشد. (منشا كلمه تركي-مغولي "ياسا" به معني قانون و آداب و عرف نيز احتمالا از همين ريشه است). همچنين اين كلمه در زبانهاي اورال آلتايي و توركي (تركمني، تاتاري، چواشي، چغتايي، باشقردي، اويغوري، كاماس، خاراكاس ...،) به اشكال äs, is, važov, as, vežer, uus, es, oz, ôš, موجود بوده و به معاني توانايي، حافظه، درك، هوش، ذكا، دراكه، روان، عاقل، تيز هوشي بكار رفته است.

٢- پازوكي-بازوكا (Pazuki, Bazooka)

ايل ترك پازوكي حدود ۴۰۰ سال پيش در زمان سلطنت خاندان تركي صفويه (دوره شاه اسماعيل صفوي) همراه با ايل "آسايشلو" از اورميه آزربايجان تبعيد شده و اكثريت آنها در خوار و ورامين و بخشي نيز در روستاهاي طرود و حصاربن فيروزكوه اسكان يافته اند. طبق كتاب "سفر به استرآباد، مازندران و گيلان" و برآوردهاي صنيع الدوله تعداد آنها بالغ بر ٦٠٠-٧٠٠ خانوار ميشده است كه عموما در راديان (آرادان) كه مركز و مهمترين روستاي خوار ميباشد و نيز در شاه بوغ (شاه بوداغ) ساكن شده بودند. امروز نيز آرادان و شاه بوداق محل تمركز تركهاي پازوكي است. بازوكيها هنوز به زبان ملي خود تركي سخن ميگويند هرچند كه تمام آنها به رواني فارسي نيز صحبت ميكنند.

٣- نفر

تركهاي نفر در روستاي قشلاق نفر ساكن هستند. زبان طائفه نفر شيوه اي از تركي آزربايجاني (جنوبي) بشمار ميرود. افراد ايل نفر اصلا از شيراز به گرمسار مهاجرت كرده اند. ايل تركي نفر كوچكترين ايل اتحاديه طوائف بئش اويماق (خمسه) ميباشد. (ديگر ايلهاي كنفدراسيون خمسه عبارتند از اينانلو، بهارلو، باصري و عرب). ايل نفر خمسه عموما در ناحيه گراش ساكن بوده و شمارشان به چند صد خانوار بالغ ميشود. در تركيب ايل ترك نفر در جنوب ايران، گروههاي كوچك عرب و لر نيز داخل شده است. گفته ميشود نام ايل نفر ماخوذ از نام حاجي حسينقلي خان نفر است كه رئيس با اعتبار و متنفذ اين ايل در دربار نادرشاه افشار و خاندان زند بوده است. صنيع الدوله تعداد آنها را ٣٠ خانوار ذكر كرده است.

٤- باصري

ايل باصري كه به لحاظ تباري تركيبي از گروههاي لر، عرب و ترك ميباشد، نيز مانند ايل تركي نفر يكي از ايلات پنجگانه بئش اويماق (كنفدراسيون خمسه) جنوب ايران ميباشد. اين ايل محتملا از خراسان به اين ناحيه كوچ كرده است.

٥-قشقايي

در دو سده گذشته چندين خانوار از گروههاي ترك قشقايي (همچنين ايلزاده بختياري، ميش مست عرب ...) به طائفه تبري (مازندراني) اليكايي ملحق شده اند. اين گروههاي ترك اكنون به لهجه ساروي (مربوط به ساري) از زبان تبري (مازندراني) سخن ميگويند.

٦- كردهاي ترك تبار

كردهاي گرمسار شامل دو طايفه شادلو (Şadlı Shadlou) و قراچورلو(Qaraçorlu Qarachorlou) مي باشد. اگر نه همه، حداقل بخشي از اين گروهها را تركهاي كرد شده تشكيل ميدهد. تاريخ استقرار آنها به سال ۱۰۰۶ ه ق كه حركت كردها از جنوب قفقاز (آزربايجان شمالي) به آزربايجان جنوبي و از آنجا به خوار و ورامين و از آنجا به خراسان انتقال يافته اند، ميرسد. اين دو گروه كه در روستاهاي حسن آباد كردها، علي آباد، قلعه خرابه و جليل آباد ساكنند جمعيتشان در سال ١٩٣٢ طبق برآورد مسعود كيهان ١٢٠ خانوار بوده است.

نگاهي به وضعيت تركهاي شهرستان گرمسار:

تركهاي ساكن در شهرستان گرمسار بخشي از خلق ترك با تاريخ و مذهب و زبان و تبار مشترك ميباشند. اينان هرچند در نزديكي شرقيترين مناطق آزربايجان جنوبي (يعني مناطق ترك نشين غرب و جنوب استان تهران) قرار دارند به سبب دوري جغرافيايي از بدنه اصلي توده ترك در آزربايجان و خراسان بشدت از روند از دست دادن زبان مادري و ملي خود تركي آسيب ديده اند. روند مسخ فرهنگ و هويت تركي و از دست دادن زبان ملي-مادري تركي را سياست فارس سازي (فارسلاشديرما، تفريس) دولت، كه اضافتا سعي در تراشيدن و پررنگتر كردن هويت طائفه اي و جايگزين كردن اين هويت قبيله اي به جاي هويت ملي ترك براي گروههاي ايلي ترك ايران دارد تشديد كرده و باعث ايجاد بحران هويت براي گروههاي ترك سراسر ايران بويژه آنهايي كه در خارج آزربايجان ساكنند (مانند شمال خراسان و جنوب ايران) و يا تعلق طائفه اي دارند شده است.

در همين راستاست كه در تمام منابع رسمي و غيررسمي ايراني-فارسي گروههاي ايلي و جغرافيايي ترك ايران مانند قشقايي ها و تركهاي خراسان هر كدام به شكل گروههاي منفرد، جدا و پراكنده ترك زبان و نه به شكل زير گروههاي خلق و مليت ترك معرفي ميشوند و بدين ترتيب سعي ميشود كه خلق ترك در ايران از يك مليت واحد و منسجم داراي اكثريت به دهها گروه مختلف پراكنده و جداي ترك زبان اقليت تبديل شود. به همين جهت است كه ميبايست هميشه و با اصرار تاكيد شود كه تمام گروههاي ترك ايران فارغ از استان و اراضي محل سكونتشان و يا لهجه و شيوه تركيشان ويا طائفه شان، همه بخشي از خلق و مليت واحد ترك در ايران ميباشند. همچنين ميبايست تاكيد شود كه تركهاي ايران و آزربايجان و خراسان "ترك" اند نه "ترك زبان". (منظور نژادپرستان وطني از كاربرد تعبير تركزبانان براي خلق ترك، اين است كه گويا اين خلق اصلا فارس و آريايي بوده كه بعدها زبان خويش را به تركي تغيير داده است).

تركهاي استان سمنان و شهرستان گرمسار مانند ديگر تركهاي فارسستان در معرض خطر نابودي كامل آنهم در مدت زمان بسيار كوتاهي قرار دارند. در اين استان نيز مانند همه جاي ايران، تركها از آموزش و تحصيل به زبان ملي و مادريشان محرومند، هيچ نشريه تركي زبان و يا برنامه راديو تلويزيوني محلي به زبان تركي، زبان ٣٠٪ از جميعت شهرستان موجود نيست. همچنين هيچ گونه انجمن، نهاد و تشكل دولتي و يا غير دولتي براي بررسي، حفظ ويا نشر زبان، موسيقي و يا فرهنگ تركي در شهرستان گرمسار-استان سمنان وجود ندارد. در نتيجه اين سياستهاست كه اكثريت مطلق تركهاي شهرستان گرمسار نيز مانند بسياري ديگر از تركهاي ايران زبان ملي و مادري خود تركي، اين مهمترين عامل تشكل هويت ملي و مليت ترك خود را از دست داده و آغاز به تكلم به زبان فارسي نموده اند. در واقع بخش قابل ملاحظه اي از فارس زبانهاي گرمسار ترك تبارند. در تهران نيز به سال ١٩٨٧ تنها حدود ٢٨ خانواده ويا ٤٣ نفر به طور مشخص وابسته به طائفه اصانلو زندگي مينمودند و اين نشانگر آن است كه اين گروه تركي تقريبا تماما در خلق فارس استحاله يافته است. (فارسزبانهاي ترك تبار ايران حدود ٣٠٪ از جمعيت فارس زبان امروزي راتشكيل ميدهد). تحصيل به زبان مادري خود زبان تركي در دوره ابتدائي مدارس و تاسيس كانال تلويزيوني سراسري به زبان تركي در مرحله نخست و سپس رسميت زبان تركي در مقياس سراسري، براي جلوگيري از تشديد بحران هويت قومي و عقب ماندگي مدني و استحاله تركهاي گرمسار و ديگر تركهاي ايران در قوميت مسلط فارس ضروري است.

گرچه‌يه هو !!!

[١]- بؤلوك=بؤل+وك [بلوك]: از مصدر بؤلمه‌ك تركي، به معني بخش، قسمت، منطقه، گروه، دسته نظامي.
[٢]- ياتر [ياتير] : به تركي مرقد، زيارتگاه.
[٣]- قيشلاق=قيش+لاق [قشلاق]: يكي از رايجترين نامهاي جغرافيايي در ايران. كلمه اي تركي و به معني فصل سرد و يا محل گذراندن موسم سرد و زمستان. از اين معني دوم مجازا پادگان كه سربازان زمستان را در آنجا بسر ميبردند.
[٤]- از ديگر ويژگيهاي شهرستان گرمسار اين است كه گرمسار يكي از بالاترين آمار نسبت جمعيت را در افراد داراي تحصيلات عاليه دارا ميباشد (به ازاء هر ۷۵ نفر يك نفر بامدرك كارشناسي). همچنين شهرستان گرمسار با توليد حدود ۷۰ درصد نمك و ۶۰ درصد پودرسولفات سديم كشور رتبه اول توليد اين دو ماده را دركشور به خود اختصاص داده است.
[٥]- منشا ايل اليكايي، منطقه اليكا در چالوس ميباشد. ييلاق آنها شامل ارتفاعات شمال گرمسار معروف به گيلور و مناطق ييلاقي (ييلاق=يايلاق، كلمه اي تركي و ضد قشلاق است) فيروزكوه‌، دماوند و پلور در استان تهران و قشلاق آنها حواشي كوير شرق و غرب گرمسار است . اين ايل كه شامل نه طايفه است ( گيلوري ، قندالي، قاسمي، عاشوري، ابوالي يا ابولي، شاه حسيني، قنبري، گليني و كاشاني) در حال حاضر ٤٠٪ جمعيت شهرستان گرمسار را تشكيل مي دهد.

http://www.iraniec.com/images/semnan.GIF
http://www.garmsarnews.com/Garmsar/Garmsar٠٦٠.htm