ميرزا مئهدي خان، استرآباد ماحاليندا «گلين بابا» کندينده دونيايا گلميشدير

سنگلاخ کيتابی حاقيندا

دؤکتور ح.م.صديق

«سنگلاخ» کيتابي اورتا عصرلرين سونو ايسلام دونياسي سؤزلوک يازما ساحه‌سي‌نين شاه اثري ساييلير. ميرزا مئهدي خان استرآبادي بو کيتابي امير عليشير نوايي (اؤلوم 906 هـ 1500 م)نين 12 منظوم و 9 منثور اثرلري اساسيندا اينانيلماز بير ديققت و زحمت ايله يازميشدير. يعني جاغاتاي تورکجه‌سينده يازيلان بو اثرلرده گئده ن بوتون جاغاتايجا سؤزجوکلري توپلاميش، سونرا اليفبا سيراسينا سالميش و «کتاب الالف»، «کتاب الباء»، «کتاب الجيم» و سائره کيمي بؤلوملرده فارسجا شرح ائتميش و هر بؤلومو «جوامد»، «مشتقات»، «افعال»، و باشقا حيصصه‌لرده آييرميشدير. هر سؤزجويون شرحينده ايسه اميرعليشير نوائي اثرلريند‌ن شاهيد گتيرميش و هر سؤزجوکدن آيريلميش ترکيب، کينايه، تصريف و اکله نميش حاللاري ‌دا، فرعي مادده باشي اولاراق شرح ائتميشدير. بير چوخ يئرده ايسه جاغاتاي تورکجه‌سي ايله تورکجه ‌نين باشقا شيوه ‌لري ايله او جومله‌ دن ـ اؤزونون دئدييي کيمي- «ايرانيه» و «روميه» شيوه ‌لري ايله موقايسه قصدي ايله، تطبيقي قارشيلاشديرمالي اينجه له مه ‌لره يول وئرميشدير و ايدديعالارينا شاهيد اولاراق «لطفي هروي» و «حکيم مولانا محمد فضولي»نين اثرلرينه موراجيعه ائتميشدير.

ميرزا مئهدي خان، استرآباد ماحاليندا «گلين بابا» کندينده دونيايا گلميشدير. بو کند، ايندي‌ ده «گرگان» شهه ري‌نين يئددي کيلومئتر دوغوسوندا يئرله‌ شير. کندين اهالي‌سي شيعه ‌ديلر و خوراسان تورکجه ‌سيله دانيشيرلار. اونون حال ترجومه‌ سي بير چوخ عربجه و فارسجا کيلاسيک قايناقلار: الذريعه، رياض الشعرا، ريحانة الادب، عالم آراي نادري، روضة الصفاي ناصري، صبح گلشن و ساييره‌ ده يازيلميشدير. آتاسي‌نين آدي «محمد نصير» اولموش. او، اؤز اوغلونون اوشاقليقدا ايستئعدادلي اولدوغونو گؤروب، اونو تحصيل اوچون، صفوي‌لر مدنييت مرکزي اولان ايصفاهان شهه رينه آپارميشدير. جاوانليق‌دا تورکجه، عربجه و فارسجا ادبي عئلم‌لره تسللوط تاپميش و شؤهرت قازانميش‌دير. و ائله بونا گؤره ‌ده «شاه سلطان حسين» دربارينا دعوت اولموشدور.

آراشديرمالار گؤسته رير کي او اينسان سئوه ر و کند خاصييت‌لي و ساده ياشاييشي سئوه ن بير شخص ايميش و بونا گؤره ‌ده آز بير موددت سونرا درباردان چکيلميش و خلق ايچينه گئتميش و 1142 هـ ايلينده استرآباد اهالي‌سي‌نين افغانلي‌لار و ظولمکارلار علئيهينه معنوي رهبرليييني بوينونا آلميشدير و ائله بونا گؤره ‌ده «نادر شاه» اونو يانينا آلميش و سونرالار اونو «دشت مغان» حاديثه ‌سينده اؤزونه «وقايع نگار» تعيين ائتميشدير. نادر شاه 1160-جي ايلده اؤلدوکدن سونرا يئنه قيراغا چکيلميش و کيتاب يازماق ايله مشغول اولموشدور. تورکجه، عربجه و فارسجا، شئعرلرده يازارميش و شئعرده «کوکب» تخللوص ائتميش.

اونون «سنگلاخ» اثريندن باشقا، فارسجا يازديغي «درّه‌ي نادري»، «جهانگشاي نادري» و «مخزن الانشاء» اثرلريده چوخ آدليم و اؤنه ملي‌ ادبي اثرلر ساييلير. ادبي عئلملره موسللط اولدوغونا گؤره، اونا «صاحب بن عبّاد ثاني» لقب وئرميشلر.

سنگلاخ يالنيز سؤزلوک يوخ، حتتا بير ديل بيلگيسي کيتابي يازيلير، سنگلاخي، عاددي چاپ ورقي ايله سايساق 200 صحيفه‌ليک، «مباني اللغت» عونواني آلتيندا، بير اؤن سؤز آرتيرميشدير. اؤن سؤز، بير «ترصيف»، آلتي «مبنا» و بير نئچه «باب»، «فصل»، «رسم»، «تمهيد»، «قاعده» و ساييره‌ يه بؤلونموشدور بير دؤوره جاغاتاي تورکجه‌سي ديل بيلگي‌سي‌ني اولوشدورماقدادير.

اثري ايلک اؤنجه کلاوزن فاکسيميله شکلينده نشر ائتدي. يعني اثردن تاپديغي نفيس بير ال يازماني تکثير ائتدي. اينگيليزجه متني بير اؤن سؤزده يازان کلاوزن، تکثير ائتدييي نوسخه ‌نين صحيفه ‌لري‌نين قيراغيندا نومره ‌لر و ايشارتلر قويماقلا، اونو اوخوماغي آسانلاشديردي. «مباني اللغت» ايسه 1910 –جو ايلده بمبئي شهه رينده آيريجا نشر ائديلميشدير.

تئهراندا ايسه بير نئچه ايل بوندان قاباق آقاي روشن خياوي سؤزجوکلرين سياهه ‌سيني و يا بئله دئيه ک: کيتابين خولاصه ‌سيني بعضي قيسسا ايضاحاتلا ياييملايا بيلميشدير.

مردم شهرهاي شاهرود، گرمسار و دامغان علاوه بر آشنايي به زبان فارسي به زبان محلي تركي، عربي و تاتي تكلم مي‌كنند

داخلي. اجتماعي. ميراث فرهنگي. موزه.

مديركل ميراث فرهنگي و گردشگري استان سمنان گفت: با توجه به وجود تنوع لهجه و گويش در اين استان، نياز به ايجاد موزه تخصصي "زبان و گويش" در سمنان احساس مي‌شود.

"عباس كاشيان" روز دوشنبه به خبرنگار ايرنا گفت: استان سمنان از لحاظ تنوع زبان و گويش در سطح كشور كمتر معرفي و شناخته شده است و احداث اين موزه مي‌تواند نقش موثري در معرفي پيشينه تاريخي اين استان داشته باشد.

وي افزود: علاوه بر بحث ديداري موزه‌ها بحث شنيداري نيز مي‌تواند به عنوان بحثي جديد مطرح شود.

او گفت: موزه ناحيه‌اي "زبان و گويش" قطعا مورد استقبال و استفاده عوام و متخصصين قرار خواهدگرفت كه مي‌تواند شامل كيت‌هاي صوتي و مجسمه باشد.

وي اضافه كرد: زبان سمناني به علت ويژگي خاص مورد توجه دانشمندان و ايران شناسان قرارگرفته و اين زبان را مي‌توان نزديك به زبان پهلوي دانست.

او گفت: زبان سمناني در دوره‌هاي مختلف دست نخورده باقي مانده و به گويش سنگسري، شهميرزادي، سرخه‌اي و لاسجردي تقسيم شده است.

وي افزود: مردم شهرهاي شاهرود، گرمسار و دامغان علاوه بر آشنايي به زبان فارسي به زبان محلي تركي، عربي و تاتي تكلم مي‌كنند.

زبان شناسان معتقدند به علت وجود تنوع گويش و لهجه، سمنان به عنوان جزيره لهجه‌ها بايد شناخته شود.

در استان سمنان دو موزه گرمابه پهنه سمنان و مردم شناسي شاهرود وجود دارد.

تحصن 200 نفر از دانشجویان تورک زبان دانشگاه شمال آمل

تحصن 200 نفر از دانشجویان تورک زبان دانشگاه شمال آمل با دخالت حراست دانشگاه و مامورین اطلاعات بعد از 5 ساعت پایان یافت

تحصن 200 نفر از دانشجویان تورک زبان دانشگاه شمال آمل با دخالت حراست دانشگاه و مامورین اطلاعات بعد از 5 ساعت پایان یافت. دانشجویان با امضای بیانیه ای اهانت نژاد پرستان را محکوم کردند. امروز خبر رسید که 3 نفر از دانشجویان در اطلاعات شهر آمل بازداشت اند.

محمدرحيم‌خان گرايلى

نام پدر شاهويردى سلطان
تولد و وفات (۱۱۰۲ - سال وفات مشخص نيست ) قمرى
محل تولد ايران - مازندران - گرايل از توابع سارى
شهرت علمى و فرهنگى خطاط و شاعر

پدرش حاکم گرايل بود و خود او نيز بعدها به حکومت آنجا رسيد. هنگامى که نادرشاه به بغداد مى‌رفت ، وى ترک خدمت کرد و عازم نجف شد و همان‌جا مقيم گرديد. پس از مدتى به هندوستان سفر کرد و ملازم برهان‌الملک شد و در همان‌جا درگذشت. رحيم‌خان با على‌‌قلى خان واله داغستانى آشنائى داشت و هنگام تأليف "رياض‌الشعراء" حدود ۱۱۷۰ق ، در گذشته بود. وى از علوم ادبى بهرهمند بود و نستعليق را خوش مى‌نوشت.

اشعار تئللي خانم در مرگ پدرش در جنگ استر آباد و تركمنستان

مراسم سوگواري: در اين مورد تفاوتي با ساير مردم و اقوام ايران ندارند (گو اينكه در موارد بالا نيز چندان تفاوتي نداشتند) مگر در شعرهاي سوگواري كه خانمها في البداهه مي‌سرودند كه به «اوخشاما» معروف است:

هراتين قالاسيندا
لشكرين آراسيندا

سلطان ده ده‌م جنگ ايلر
قان آخاريارا سيندا.

الينده قمچي گئزن
ديزينه جك چكمه چئكن

استر آباد حربينده
ايگيتلر يئره توكن

ـ و نيز اين ترجيع بند:

ديزينه جك چكمه لي
ديرسه گه جك دوگمه لي
اَيني ماهوت گئيمه لي

آغام ده ده‌م خان ده دهم
ميداندا سلطان ده دهم.

يئتيملرين اؤرتوسي
ئوزو قنداق اوپوسي
درين سولار كورپوسي

آغام ده ده‌م خان ده ده‌م
ميداندا سلطان ده ده‌م.

ائوده محبت لي آتام
دروازه كوركلي آتام
قورقوشوم بيلك لي آتام

آغام ده ده‌م خان ده ده‌م
ميداندا سلطان ده ده‌م.

ماهوتين (ماهوتويون) ساخلارام.
بَئسله رَم ساغ ساخلارام.

اوغلون جنگه گئدنده.
بوي چينينه سالاّرام

آغام ده ده‌م خان ده ده‌م
ميداندا سلطان ده ده‌م.

اشعار بالا را دختر علي اكبر سلطان، بنام تئللي خانم در مرگ پدرش در مجلس سوگواري بالبداهه سروده است. البته حضور وي در جنگ هرات معلوم نيست، اما در جنگ استر آباد همراه جلال خان بوده است. و همچنين در جنگ تركمنستان.

قبلاً معناي سلطان در اصطلاح آن روز گفته شد و مراد از «ماهوت» شنل نظامي از جنس ماهوت است. «كول» يعني بوته بزرگ و انبوه گياه و «محبت كولو» به مفهوم انبوه محبت، منشاء محبت وافر. در شعر از تشبيه و كنايه استفاده شده است. روح عشيره گري و شجاعت دوستي در اين ابيات بطور ملموسي به نمايش گذاشته شده است و نيز نشان مي‌دهد كه جنگ هرات پس از گذشت ده‌ها سال همچنان در ميان آن مردم، موضوع شناخته شده و مشهوري بوده است.

خانم مزبور در مورد پدرش يك «اوخشاماي» مبالغه آميز راه انداخته بوده، بعضي از زنها او را به خودستائي و گزافه گوئي متهم مي‌كنند، در واقع زنان نظاميان (منظور 400 سوار قره پاپاق و درجه داران و افسران آنهاست) خانواده‌شان را از ديگران ممتاز مي‌دانستند و چنين بگو مگوهائي ميان آنان و ديگران پيش مي‌آمده.

قارا پاپاق در استر آباد

يكي ديگر از جنگهاي مهمي كه سواران قره پاپاق در آن حضور داشته‌اند جنگ استر آباد است در سال 1297 همزمان با غائله شيخ، تعداد 200 سوار به فرماندهي «جلال خان» پسر كاظم خان (روستاي جلال خان در مغرب محمديار در ساحل شمالي گادار بنام اوست) در استر آباد بوده‌اند.[1]

قبلاً گفته شد كه مهدي خان رئيس ايل بود و كاظم خان معاون (نايب) وي، و حسن خان فرماندهي سواران را به عهده داشت، كاظم خان در سال 1265 وفات مي‌كند و مهدي خان حكم نيابت را بنام پسر خود «نجفقلي خان» از تبريز مي‌گيرد ليكن پس از وفات نجفقلي خان نظر به اينكه پسر وي 15 سال داشته و بيوك خان هم از او مسن تر بوده و هم پدرش (اسكندر خان) با دربار نزديكي داشته حكم رياست بنام او صادر مي‌شود و گويا اسد الله پانزده ساله در سمت نيابت مي‌ماند، پس از وفات حسن خان با پيشنهاد بيوك خان سمت فرماندهي سواران بنام جلال خان صادر مي‌شود.

در حدود (تقريباً) دو سال قبل از غائله شيخ، سواران قره پاپاق در استر آباد و تركمنستان در اردوي دولت با تركمنها مي‌جنگيدند، تركمنهائي كه پدران خود قراپاپاقها روزگاري بخشي از آنان بودند، حدود 48 نفر از قراپاپاق در آنجا كشته مي‌شوند، جلال خان جنازه‌هاي آنان را جمع كرده و قبرستاني بنام «قبرستان سواران قره پاپاق» در آنجا بنا مي‌كند.

علي اكبر سلطان جد مادري آقايان اسد الله و نور الله دوستي و جد پدري آقاي حسنعلي اكبري ساكن محمديار، به عنوان «سلطان» ـ فرمانده گروه ـ در آن نبرد حضور داشته، در يادداشتهاي مرحوم «دوست اوغلو ميرزا علي» از قول او آمده است: ما در بيابان شمال شرقي استر آباد بشدت در مضيقه آب بوديم سه روز قبل از ما باران كمي باريده بود، در سر راهمان ناگاه به جائي رسيديم كه از ميدانهاي نبرد سابق بوده و هنوز استخوانهاي افراد كشته شده در آنجا به چشم مي‌خورد، تعدادي كاسه جمجمه انسان پيدا كرديم كه از آب باران سه روز پيش مقداري در آن مانده بود، با آن آبها موقتاً رفع تشنگي كرديم. از كساني كه در نبرد استر آباد كشته شده‌اند يكي از دو دائي آقاي حاج شيخ حسن آقا رضوي است[2] كه ديگري نيز بدست كردها در قريه علي ملك كشته شده. و درست در زماني كه غوغاي «شيخ گلدي» در سلدوز گوشها را كر مي‌كرد 200 سوار [از قاراپاپاق] در جنگ محلي مازندران شركت كرده است، من هر چه كوشش كردم تا نام و خصوصيت اين جنگ را در عصر ناصر الدين شاه در مازندران مشخص كنم، موفق نگشتم، اما مطابق نقلي كه مرحوم «آقا شيخ مهدي» از قول دائي خود «لطيف آغا» ـ سر گروه سواران ـ مي‌كرد، گويا رهبري جريان در آنجا نيز به عهده يك شيخ يا فردي كه خصوصيات مذهبي داشته، بوده است.[3] نيروهاي دولتي، مركز شورشيان را محاصره مي‌كنند، محاصره به طول مي‌انجامد، شبي جلال خان به سواران خود مي‌گويد: با اين نظم و نسق فرماندهان دولت، پايان اين غائله طول خواهد كشيد، من از شما مي‌خواهم چند نفرتان از مجراي آب وارد قلعه شويد و آن مرد (رهبر شورش را) بكشيد تا موضوع فيصله يابد. (مطابق نقل مرحوم لطيف آقا) دو نفر همراه لطيف آقا مي‌روند و رهبر شورش را مي‌كشند.

قاراپاپاقهاي گلوگاه مازندران

ابتدا عده‌اي از آنان كه عشق صحراي تركمن را به سر داشتند به اجازة حركت به سمت آن ديار نايل مي‌شوند، ليكن بدين شرط كه در منطقه گلوگاه مازندران ساكن شوند و پيشتر نروند. گويا اين عده بيشتر از صد خانوار نبوده‌اند كه هنوز هم پير مردهايشان عنوان قره پاپاق را بياد دارند.[3]

[3]. در سال 1345 هجري شمسي، چند تن از پيرمردهاي گلوگاه با آقاي دانشپايه كه براي تبليغ به آن شهر اعزام شده بود آشنا مي‌شوند.

فرهنگ ترکی به فارسی -از سده ی دوازدهم هجری (سنگلاخ

نويسنده : میرزا مهدی خان استرآبادی
چاپ دوم 1384 رقعی
مترجم :
انتشارات : مرکز
قيمت : 34500 ریال
کد کتاب:
شماره استاندارد بين المللي کتاب : 964305151x

صاحبنظران درباره ی فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ گفته اند : «... برای آگهی از زبان ترکی به همان میزان ارزش دارد که برهان قاطع برای زبان فارسی ». گرچه این قیاس خود برای نشان دادن منزلت و فایده ی این فرهنگ کافی است ، اما گذشته از آن می توان مزایا و فواید زیر را نیز برشمرد : علاوه بر معنای فارسی لغات ترکی ، برابر عربی و هندی و گاه یونانی آن ها نیز آورده شده ؛ اطلاعات ارزنده ای درباره ی ملل و نحل و اقوام و قبایل و عادات و رسوم آن ها در آن مندرج است ؛ بسیاری اسامی و اعلام جغرافیایی در آن گنجانده شده ، اطلاعات تاریخی ارزشمندی درباره خاندان های نامدار گذشته و تاریخ ایران و ترکان در آن می توان یافت ؛ منبعی است سودمند و حتا بی نظیر درباره ی اصطلاحات علومی از قبیل ستاره شناسی و طب ، داروشناسی اسامی گیاهان وجانوران و اغذیه و امثال این ها ؛ مرجعی است برای تحقیق در تاریخ و ریشه شناسی زبان ترکی و پی بردن به معانی گمشده ی واژه ها یا معنای دقیق آنها ، رویهمرفته این فرهنگ 6000 واژه ای خود دایرة المعارفی کوچک است .
-----------------------------------
استرآبادي ، محمد مهدي بن محمد نصير, - 1180 ؟ ق

سنگلاخ فرهنگ تركي به فارسي از سده دوازدهم هجري بر پايه نسخ خطي مورخ 1173 - 1188 ه . ق . موجود در كتابخانه ملي و كتابخانه هاي مركزي دانشگاه, / اثر مهدي استرآبادي ؛ ويراستار روشن خياوي .

تهران , نشر مركز, 1374 272ص
كتابنامه : ص . [14] .ص . ع . به انگليسي : Mirza Mahdi Astarabadi . Sangax : Turkish - Persian Dictionary From 12 th . century Hejri(18 A . C)

-----------------------------------
توسط حسین محمدزاده صدیق

کتاب سنگی فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ تجدید چاپ می‌شود

ایسکانیوزـ کتاب« سنگلاخ » مهمترین فرهنگ ترکی به فارسی است که در زمان نادرشاه افشار از طرف میرزا مهدی استرآبادی منشی الممالک در سه مجلد تألیف شده است.

به گزارش سرویس فرهنگی، هنری ایسکانیوز، این کتاب به لحاظ دشواری و سنگینی متن آن تاکنون کسی نتوانسته آن را تصحیح و چاپ نماید و تنها «سرگرهار کلاوزن» خاور شناس انگلیسی در سال 1965 یکی از نسخه‌های خطی آن را که در کتابخانه « بریتیش میوزیوم» محفوظ است بصورت فاکسیمله (فتوکپی) در بیش از یکهزار و دویست صفحه تکثیر کرده است. کتاب دیگر میرزا مهدی منشی الممالک ( دره نادری) نام دارد که دارای متنی بسیار مشکل و متکلف است و رساله دکتری آقای دکتر سید جعفر شهیدی بوده که در سال 1341 چاپ شده است.

کتاب سنگلاخ دارای سه قسمت مبانی اللغه ( در شرح قواعد دستوری ترکی ) و متن فرهنگ ترکی به فرهنگ ترکی به فارسی و تذییل ( دارای لغات فارسی و عربی رایج در ترکی) می‌باشد.

دکتر حسین محمدزاده صدیق که اخیراً کتاب بسیار مهم « دیوان لغات الترک » به ترجمه ایشان چاپ شد و در کشورهای ترکی زبان با استقبالی با شکوه مواجه گشت ، مشغول تصحیح و چاپ کتاب سنگلاخ است. سرویس فرهنگی، هنری ایسکانیوز قصد دارد متعاقباً گفتگوی مفصل‌تری در این رابطه با ایشان خواهد داشت.

گروه زنان گرايلي‌ِ راميان- دومین جشنواره موسیقی بومی مناطق و نواحی ایران

1ـ گل صنم رجب‌لو
2ـ زهرا باي
3ـ سميه باي
4ـ زينب رجب‌لو
5ـ خديجه صادقلو

موارد اجرا:

لالايي در دو نغمگي متفاوت
ترانه‌هاي آئين پيوند
بيدخواني Bidxani
دو بيتي‌خواني