Posted
12:27 PM
by Mehran Baharlı
ميرزا مئهدي خان، استرآباد ماحاليندا «گلين بابا» کندينده دونيايا گلميشدير
سنگلاخ کيتابی حاقيندا
دؤکتور ح.م.صديق
«سنگلاخ» کيتابي اورتا عصرلرين سونو ايسلام دونياسي سؤزلوک يازما ساحهسينين شاه اثري ساييلير. ميرزا مئهدي خان استرآبادي بو کيتابي امير عليشير نوايي (اؤلوم 906 هـ 1500 م)نين 12 منظوم و 9 منثور اثرلري اساسيندا اينانيلماز بير ديققت و زحمت ايله يازميشدير. يعني جاغاتاي تورکجهسينده يازيلان بو اثرلرده گئده ن بوتون جاغاتايجا سؤزجوکلري توپلاميش، سونرا اليفبا سيراسينا سالميش و «کتاب الالف»، «کتاب الباء»، «کتاب الجيم» و سائره کيمي بؤلوملرده فارسجا شرح ائتميش و هر بؤلومو «جوامد»، «مشتقات»، «افعال»، و باشقا حيصصهلرده آييرميشدير. هر سؤزجويون شرحينده ايسه اميرعليشير نوائي اثرلريندن شاهيد گتيرميش و هر سؤزجوکدن آيريلميش ترکيب، کينايه، تصريف و اکله نميش حاللاري دا، فرعي مادده باشي اولاراق شرح ائتميشدير. بير چوخ يئرده ايسه جاغاتاي تورکجهسي ايله تورکجه نين باشقا شيوه لري ايله او جومله دن ـ اؤزونون دئدييي کيمي- «ايرانيه» و «روميه» شيوه لري ايله موقايسه قصدي ايله، تطبيقي قارشيلاشديرمالي اينجه له مه لره يول وئرميشدير و ايدديعالارينا شاهيد اولاراق «لطفي هروي» و «حکيم مولانا محمد فضولي»نين اثرلرينه موراجيعه ائتميشدير.
ميرزا مئهدي خان، استرآباد ماحاليندا «گلين بابا» کندينده دونيايا گلميشدير. بو کند، ايندي ده «گرگان» شهه رينين يئددي کيلومئتر دوغوسوندا يئرله شير. کندين اهاليسي شيعه ديلر و خوراسان تورکجه سيله دانيشيرلار. اونون حال ترجومه سي بير چوخ عربجه و فارسجا کيلاسيک قايناقلار: الذريعه، رياض الشعرا، ريحانة الادب، عالم آراي نادري، روضة الصفاي ناصري، صبح گلشن و ساييره ده يازيلميشدير. آتاسينين آدي «محمد نصير» اولموش. او، اؤز اوغلونون اوشاقليقدا ايستئعدادلي اولدوغونو گؤروب، اونو تحصيل اوچون، صفويلر مدنييت مرکزي اولان ايصفاهان شهه رينه آپارميشدير. جاوانليقدا تورکجه، عربجه و فارسجا ادبي عئلملره تسللوط تاپميش و شؤهرت قازانميشدير. و ائله بونا گؤره ده «شاه سلطان حسين» دربارينا دعوت اولموشدور.
آراشديرمالار گؤسته رير کي او اينسان سئوه ر و کند خاصييتلي و ساده ياشاييشي سئوه ن بير شخص ايميش و بونا گؤره ده آز بير موددت سونرا درباردان چکيلميش و خلق ايچينه گئتميش و 1142 هـ ايلينده استرآباد اهاليسينين افغانليلار و ظولمکارلار علئيهينه معنوي رهبرليييني بوينونا آلميشدير و ائله بونا گؤره ده «نادر شاه» اونو يانينا آلميش و سونرالار اونو «دشت مغان» حاديثه سينده اؤزونه «وقايع نگار» تعيين ائتميشدير. نادر شاه 1160-جي ايلده اؤلدوکدن سونرا يئنه قيراغا چکيلميش و کيتاب يازماق ايله مشغول اولموشدور. تورکجه، عربجه و فارسجا، شئعرلرده يازارميش و شئعرده «کوکب» تخللوص ائتميش.
اونون «سنگلاخ» اثريندن باشقا، فارسجا يازديغي «درّهي نادري»، «جهانگشاي نادري» و «مخزن الانشاء» اثرلريده چوخ آدليم و اؤنه ملي ادبي اثرلر ساييلير. ادبي عئلملره موسللط اولدوغونا گؤره، اونا «صاحب بن عبّاد ثاني» لقب وئرميشلر.
سنگلاخ يالنيز سؤزلوک يوخ، حتتا بير ديل بيلگيسي کيتابي يازيلير، سنگلاخي، عاددي چاپ ورقي ايله سايساق 200 صحيفهليک، «مباني اللغت» عونواني آلتيندا، بير اؤن سؤز آرتيرميشدير. اؤن سؤز، بير «ترصيف»، آلتي «مبنا» و بير نئچه «باب»، «فصل»، «رسم»، «تمهيد»، «قاعده» و ساييره يه بؤلونموشدور بير دؤوره جاغاتاي تورکجهسي ديل بيلگيسيني اولوشدورماقدادير.
اثري ايلک اؤنجه کلاوزن فاکسيميله شکلينده نشر ائتدي. يعني اثردن تاپديغي نفيس بير ال يازماني تکثير ائتدي. اينگيليزجه متني بير اؤن سؤزده يازان کلاوزن، تکثير ائتدييي نوسخه نين صحيفه لرينين قيراغيندا نومره لر و ايشارتلر قويماقلا، اونو اوخوماغي آسانلاشديردي. «مباني اللغت» ايسه 1910 –جو ايلده بمبئي شهه رينده آيريجا نشر ائديلميشدير.
تئهراندا ايسه بير نئچه ايل بوندان قاباق آقاي روشن خياوي سؤزجوکلرين سياهه سيني و يا بئله دئيه ک: کيتابين خولاصه سيني بعضي قيسسا ايضاحاتلا ياييملايا بيلميشدير.